Sut y gall blaenoriaethu lle i fyfyrio drawsnewid arweinyddiaeth ysgolion

I ddarllen adnodd yn Gymraeg, cliciwch arno, yna dewiswch ‘CY’ ar frig y dudalen we.

Yn y sesiwn holi ac ateb hon, mae Toby Cooper, Goruchwyliwr gyda Gwasanaeth Llesiant Staff, a ariennir gan Lywodraeth Cymru, yn esbonio pam nad yw goruchwyliaeth broffesiynol yn foethusrwydd nac yn ychwanegiad, ond yn ofod diogelu hanfodol i'r bobl sy'n rhedeg ein hysgolion. Mae'n esbonio sut mae goruchwyliaeth yn “diogelu ein diogelwyr”, pam ei fod yn helpu arweinwyr i wneud penderfyniadau gwell ar gyfer disgyblion a staff, a sut y gall trawsnewid diwylliant ysgol er budd y gymuned gyfan.

Beth wnaeth eich denu i oruchwyliaeth yn gyntaf — beth wnaeth eich ysbrydoli i ymgymryd â'r rôl honno? Fel therapydd drama gweithredol, rwyf wedi bod yn goruchwylio trwy gydol fy ngyrfa gyfan gan ei bod yn ofyniad proffesiynol i sicrhau ymarfer diogel yn wyneb lefelau llwyth gwaith perthynol ac emosiynol uchel. Fel therapydd drama, roeddwn yn gweithio'n bennaf mewn addysg Anghenion Addysgol Arbennig ac Anableddau (SEND),  a gallwn weld staff ysgol o'm cwmpas yn cario pwysau perthynol ac emosiynol tebyg ond heb y lle diogel rheolaidd i'w prosesu. Dechreuais oruchwylio cydweithwyr yn anffurfiol, gan gynnwys uwch arweinwyr, a oedd yn ei chael hi'n anodd diffodd neu a oedd yn ofidus am faterion penodol, ac fe wnaeth hynny fy argyhoeddi bod angen y gefnogaeth hon yn llawer ehangach, felly hyfforddais yn ffurfiol fel goruchwyliwr.

Nid yw goruchwyliaeth yn therapi nac yn hyfforddi — felly sut fyddech chi'n disgrifio beth yw goruchwyliaeth mewn gwirionedd?
Mae hyfforddi fel arfer yn canolbwyntio ar berfformiad a nodau, ac mae therapi yn canolbwyntio ar brosesu profiadau byw person. Mae goruchwyliaeth yn wahanol: mae'n lle myfyriol, cefnogol i'r sawl sy’n cael eu goruchwylio i roi sylw i'w llesiant, ac yn bwysicaf oll, dal anghenion y disgyblion dan eu gofal wrth wraidd eu ffordd o feddwl bob amser. Mae arweinydd yn dod i oruchwyliaeth i gefnogi eu hymarfer, a phan fyddant yn gwneud hynny, mae eu disgyblion yn elwa hefyd. Mae'n ofod cyfannol, perthynol sy'n edrych ar y person cyfan yn ei gyd-destun proffesiynol ac o fewn y system ehangach, boed hynny'n lleol, yn genedlaethol neu'n fyd-eang.

Arweiniwch ni drwy sesiwn oruchwylio arferol — beth sy'n digwydd pan ddaw arweinydd neu reolwr ysgol atoch chi?
Yn ei hanfod mae goruchwyliaeth yn sgwrs strwythuredig am brofiad gwaith rhywun. Rydym yn mewngofnodi, yn dweud helo ac yn cymryd eiliad i gyrraedd; lle bo modd, rwy'n annog arweinwyr i fod oddi ar y safle’r ysgol mewn man cyfrinachol fel y gallant feddwl yn fwy gwrthrychol nag yn eu swyddfa. Rydym yn gofyn am yr hyn sy'n digwydd ar y foment honno mewn amser ac yn caniatáu i themâu ddod i'r amlwg, megis diogelu, cyfathrebu, deinameg staff, ffiniau neu iechyd. Nid cynnig atebion yw fy rôl, ond cynnal gofod lle gall goruchwylwyr fyfyrio a dod o hyd i'w ffordd eu hunain trwy'r ansicrwydd niferus y maent yn eu llywio yn y proffesiwn a'r sector.

Beth fyddech chi'n ei ddweud wrth arweinwyr sy'n amharod i gymryd amser o'r diwrnod ysgol i ymgysylltu â goruchwyliaeth?
Yn y lle cyntaf, rwy'n eu gwahodd i'w drin fel arbrawf, yn enwedig os yw'n brofiad newydd. Mae llawer o arweinwyr yn teimlo na allant adael yr adeilad na chymryd amser o'r swydd, gan feddwl efallai y bydd popeth yn chwalu yn eu habsenoldeb, ond yna maen nhw'n rhoi cynnig arni ac yn sylweddoli'n fuan bod yr ysgol yn dal i sefyll pan fyddant yn dychwelyd. Mae'r her honno a'r sylweddoliad dilynol yn dangos nad yw arweinyddiaeth yn gorffwys yn gyfan gwbl ar ysgwyddau un person, a bod rhoi cyfrifoldeb i ddirprwyon neu benaethiaid cynorthwyol - hyd yn oed am un bore'r mis - yn rhan o ddatblygu arweinwyr y dyfodol.

Beth fyddech chi'n ei ddweud wrth yr arweinwyr hynny sydd bob amser eisiau rhoi llesiant pobl eraill o flaen eu llesiant eu hunain?
Wrth oruchwylio, rydym yn aml yn darganfod bod ffiniau a hunanofal arweinwyr wedi diflannu'n dawel – mae pobl yn sylweddoli'n sydyn nad ydyn nhw wedi cael egwyl ginio drwy'r tymor, neu byth yn gofyn i'w hunain sut maen nhw. Mae ysgolion yn addysgu disgyblion i oedi, myfyrio a rheoleiddio ond mae rheoleiddio da yn dda i bawb, nid dim ond plant. Pan fydd arweinwyr yn modelu oedi, gosod ffiniau a rhoi sylw i'w hiechyd a'u llesiant eu hunain, maent yn aros yn parhau’n iach i wneud y swydd ac yn dangos i staff ei bod yn dderbyniol iddynt ofalu amdanynt eu hunain hefyd. Dyna sut mae diwylliant yn dechrau newid. Mae rhoi eu llesiant eu hunain yn gyntaf yn caniatáu iddynt ddiwallu anghenion llesiant pobl eraill, ac i'r gwrthwyneb, mae peidio â gwneud hynny â’r potensial i roi llesiant pobl eraill mewn perygl.  

Pam mae goruchwyliaeth yn arbennig o bwysig i arweinwyr ysgol, uwch staff, a rheolwyr?
Gall penaethiaid ac uwch arweinwyr deimlo'n unig iawn. Maent yn cadw gwybodaeth ddiogelu nad oes unrhyw un arall yn yr ysgol yn ymwybodol ohoni, ni allant bob amser fynd â chyfyng-gyngor anodd i'w huwch dîm, llywodraethwyr, awdurdod lleol neu deulu heb ofni beirniadaeth ac y naill ffordd neu’r llall, byddant yn aml yn teimlo bod pwysau'r baich yn stopio gyda nhw. Mae goruchwyliaeth yn cynnig lle cyfrinachol, anfeirniadol iddynt gyda gweithiwr proffesiynol allanol, mewn gofod lle gallant fod yn onest am eu pryderon neu eu gofidiau, a'u harchwilio'n ddiogel yn hytrach na'u hysgwyddo ar eu pennau eu hunain.

Pa heriau neu themâu y mae arweinwyr ysgol fel arfer yn dod gyda nhw i oruchwyliaeth?
Mae diogelu yn codi dro ar ôl tro; rydym yn sôn am “ddiogelu'r diogelwyr” - sicrhau bod y bobl sy'n dal risg yn cael eu cefnogi'n briodol eu hunain. Mae cyfathrebu yn thema bwysig arall, fel y mae'r syniad o reoli rolau lluosog. Mae gennym arweinwyr yn symud yn gyflym rhwng gwahanol sefyllfaoedd: rheoleiddio plentyn, rheoli disgyblaeth staff ac ymateb i riant, yn aml heb unrhyw oedi. Mae arweinwyr hefyd eisiau trafod deinameg staff, gorlwytho emosiynol, gorlethu, cwestiynau am yr hyn sydd dan eu rheolaeth ac nad yw, yn ogystal â materion yn ymwneud â ffiniau ac iechyd corfforol.

Sut mae goruchwyliaeth yn crychdonni er budd disgyblion?
Mae goruchwyliaeth yn rhoi amser i arweinwyr oedi, fel y gallant symud o ddelio ag argyfyngau i wneud penderfyniadau myfyriol. Pan wneir penderfyniadau o le tawelach, mwy cyfannol, maent yn fwy tebygol o fod er budd gorau'r disgyblion. Mae disgyblion yn profi tîm staff mwy cydlynol, cyson ac oedolion sy'n cael eu rheoleiddio'n well ac yn fwy presennol yn yr ystafell ddosbarth, sy'n cefnogi ansawdd a sefydlogrwydd yr addysg y maent yn ei dderbyn.

A beth am gymuned ehangach yr ysgol — sut mae goruchwyliaeth yn effeithio'n gadarnhaol ar staff, cydweithwyr a diwylliant yr ysgol?
Pan fydd penaethiaid yn gwneud lle i fyfyrio, maen nhw’n fwy tebygol o gynnwys hynny yn eu cyfarfodydd uwch arweinwyr ac yna i’r gwaith gydag arweinwyr pwnc neu gyfnod. Mae'r agwedd hon yn hidlo i lawr i ymarfer ystafell ddosbarth, lle mae athrawon yn teimlo'n fwy abl i oedi a myfyrio gyda disgyblion yn hytrach nag ymateb yn awtomatig, ac mae ysgolion sydd eisoes yn hyrwyddo egwyddorion ymwybyddiaeth ofalgar a rheoleiddio i blant yn dechrau cymhwyso'r un egwyddorion i oedolion. Mae arweinwyr yn aml yn ofni cael sgyrsiau anodd gyda staff neu hyd yn oed gyda myfyrwyr a rhieni – pan fyddant yn cael y sgyrsiau hynny serch hynny, maent yn aml yn gweld nad ydynt mor frawychus ag yr oeddent yn poeni a gallant fod o fudd gwirioneddol i berthnasoedd gwaith yn y dyfodol.

Yn olaf, a fu unrhyw fomentau yn eich gwaith eich hun fel goruchwyliwr a oedd wir yn eich atgoffa pam rydych chi'n gwneud hyn?
Y foment sy'n aros gyda mi yn aml yw pan fydd arweinwyr profiadol sydd wedi bod yn y proffesiwn ers 20+ mlynedd yn dweud, “Dwi erioed wedi ystyried fy mhrofiad fy hun yn hyn,” neu, “Doeddwn i ddim yn gwybod bod lle i mi fyfyrio ar fy nheimladau.” Mae'n bwerus pan fydd rhywun yn dweud, “Mae hyn wedi newid sut rydw i'n ymdrin â phethau – rydw i'n gwneud pethau'n wahanol nawr,” neu, “Mae'r diwylliant yn ein hysgol wedi newid oherwydd fy mod i'n cwrdd â chi unwaith y mis.” Mae'r sylwadau hynny'n dangos y gall gofod cyfrinachol, myfyriol ysgafnhau'r llwyth, amddiffyn pobl rhag mynd yn sâl a chefnogi cymunedau ysgol iachach a mwy cynaliadwy.

Y gwir yw, pan fydd gan bobl rywle diogel, allanol ac anfeirniadol i siarad am rannau mwy heriol eu rôl, maen nhw’n ysgwyddo llai.  Felly mae'r llwyth meddyliol hwnnw'n llai tebygol o droi'n un corfforol sy'n eu tynnu allan o'r gwaith. Gweld goruchwyliaeth yn cyfrannu at weithlu iachach a diwylliant ysgol iachach yw'r union reswm pam rwy'n parhau i'w wneud, mae'n fraint gweithio ochr yn ochr ag arweinwyr mor ymroddedig, gofalgar, dewr bob dydd

Ydych chi'n arweinydd neu'n rheolwr ysgol yng Nghymru? Ydych chi eisiau profi manteision goruchwyliaeth drosoch chi eich hun a'ch cymuned ysgol? Cofrestrwch nawr ar gyfer chwe sesiwn o oruchwyliaeth broffesiynol am ddim, a ariennir gan Lywodraeth Cymru, heb unrhyw gost i chi.